Döngüsel ekonomi, ürün için gerekli olan kaynakları ve atıkları yeniden ürün yaşam döngüsüne katarak, kaynak kullanımı ve atık oluşumunu sıfıra indirmeyi amaçlayan sürdürülebilir ekonomi modelidir. Döngüsel ekonomi kısaca, doğadan kaynak kullanımını en aza indirmeye odaklanan sürdürülebilir ekonomi modelidir. Döngüsel ekonomi de hedef; atık oluşumunu ve kaynak kullanımını en az seviyeye indirmektir. Döngüsel ekonomi, atıkları kaynak olarak kullanan ve kaynakların daha uzun süre döngüde kaldığı ekonomi modelidir. Döngüsel Ekonomi, Kullanım ömrü dolan ürünlerin yeniden kullanılması, tamir edilmesi, başka kişilerin kullanımına açılması, parçlarının farklı ürünlerde kullanılması, geri dönüşümü, atıkların enerjiye çevrilmesi adımlarını ifade eder.
Döngüsel Ekonomi modeli 1998 yılında Çinli bilim adamları tarafından ilk olarak dile getirilmişitr. Geçmişten bugüne süre gelen Lineer (Doğrusal) Ekonomi Modelinden daha sürdürülebilir ve çevreci yaklaşımı benimseyen Döngüsel Ekonomi modeli kavramının temelleri Çinli Bilim adamları tarafından atılmıştır. Geleneksel doğrusal ekonomi modeli, kaynakların kullanılması, üretim, tüketim ve atık oluşturma adımlarını içermektedir. Ancak bu model, doğal kaynakları hızla tüketerek çevresel sorunlara yol açar ve uzun vadede sürdürülemez hale gelir. Günümüzde dünya limit aşımı %175 oranına yükselmiştir. Kaynaklar, kullanılması gereken oranın %75 üzerinde tüketilmektedir. Döngüsel Ekonomi uygulaması sonucunda, doğal kaynakların verimli bir şekilde kullanılması sağlanırken, kaynak tüketiminin çevresel etki de azaltılmış olacaktır.Döngüsel Ekonomi, daha az üretim ihtiyacına sebep olması ile enerji tüketimini azaltır, sera gazı emisyonlarının azaltılmasına destek olur.
Döngüsel Ekonomi ilkeleri, kaynak kullanımını azaltmayı, ürünleri yeniden kullanmayı ve atıkları geri dönüştürmeyi hedefler. Klasik Lineer ekonomide yaklaşım, al - yap - at prensiplerini içerir. Lineer ekonomi modeli yaklaşımı sonucunda günümüzde gelinen nokta kaynak kullanımı, enerji tüketimi ve atık oluşumu ile sürdürülebilirliğin temel engellerini oluşturmuştur. Döngüsel Ekonomi İlkeleri Şunlardır:
Bu kavramların ingilizce dilindeki karşılıkları olan ( Reduce - Reuse-Recycle) kelimelerin başharfleri döngüsel ekonomi prensiplerinin kısaltılmışı olan 3R kavramını oluşturur. Döngüsel Ekonomi de Azalt - Yeniden Kullan ve Geri Dönüştür prensiplerini uygulamak için, ürün yaşam döngüsü tasarım aşamasında döngüsel ekonomi yaklaşımını esas almalıdır.Döngüsel Tasarım yapılırken hedeflenmesi gereken amaçlar aşağıdaki gibi olmalıdır;
Kaynakların çok daha verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamak için bir işleyiş şekline sahiptir. Bu işleyiş biçiminden aşağıdaki gibi bahsetmek mümkündür.
Bu yaklaşımın temelinde ürünlerin tasarımı bulunmaktadır. Bu noktada ürünlerin geri dönüştürülebilir malzemelerden elde edilmesi gerekmektedir. Bu sayede ürünlerin çok daha uzun ömürlü olacak şekilde tasarlanması planlanmaktadır. Onarılabilirlik, bakılabilirlik gibi çeşitli özelliklerinde göz önünde bulundurulması ile gerekmektedir. Bu aşama esnasında ürünlerin yaşamsal döngüleri boyunca atık miktarı, kaynak tüketimi miktarının da minimalize edilmeye çalışılmaıs son derece önemlidir.
Bu aşamada ürünlerin kullanım sürelerinin mümkün olduğunca uzun tutulması gerekmektedir. Bu noktada ürünlerin dayanıklı olmaları gerekmektedir. Ayrıca bakım ve onarımlarının kolay olması, gerekli durumlarda yedek parça temininin olabilmesi son derece önemlidir. Döngüsel ekonomi, ürünlerin sahipliği yerine erişimi teşvik eder. Bu, paylaşım ekonomisinin büyümesini teşvik eder. Örneğin, araç paylaşımı veya paylaşımlı ofis alanları gibi hizmetler, birçok kişinin aynı kaynağı kullanmasını sağlar.
Ürünlerin ömrü sona erdiğinde, malzemelerin geri dönüşümü ve geri kazanımı önceliklidir. Bu, ürünlerin parçalara ayrılması ve malzemelerin yeniden üretime kazandırılması anlamına gelir. Geri dönüşüm, özellikle metal, cam, plastik ve kağıt gibi malzemeler için yaygın olarak uygulanır. Bunların yanı sıra ikincil pazarla kullanılan ürünlerin satışı ve alımının teşvik edildiği önemli yerlerdir. İkinci el ürünlerin yaygın bir şekilde kullanılmasıyla yeni ürün üretiminin azaltılması sağlanmaktadır.
Döngüsel ekonominin teşvik edilmesi için hükümetlerin düzenleyici önlem ve politikalar uygulaması gerekmektedir. Bu doğrultuda atık yönetimi, geri dönüşüm teşvikleri ve ürünlerin tasarım standartları gibi çeşitli alanlar ulunmaktadır. Kullanıcıları, işletmeleri ve diğer paydaşları bu modelin ilkeleri hakkında eğitmek ve bilinçlendirmek önemlidir. Bilinçli tüketici ve üreticiler, bu modeli daha etkili bir şekilde benimsemeye yardımcı olur.
Döngüsel ekonominin çeşitli avantajları bulunmaktadır. Söz konusu avantajlar çevresel sürdürülebilirlik ve ekonomi için son derece önemlidir. Bu avantajlardan aşağıdaki gibi bahsedebiliriz:
Döngüsel ekonomide öncelikli olarak 7 sektör belirlenmişitir. Bu modele geçişte ilk olarak uyglama kapsamına alınacak olan sektörler aşağıdaki gibidir:
Döngüsel yaklaşım, kaynakları mümkün olan en etkin şekilde kullanarak atıkları minimuma indirgeyen ve ürünlerin ömrünü uzatmayı hedefleyen bir stratejidir. CASEM olarak amacımız, şirketlerin döngüsel ekonomi ilkelerini belirleyerek hem çevresel sürdürülebilirliğini artırmalarına hem de iş süreçlerini daha verimli hale getirmelerine destek olmaktır. Bu model geleneksel üretim ve tüketim modellerine alternatif olarak geliştirilmiş bir ekonomi modeli olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kaynak kullanımının daha verimli, çevre dostu ve sürdürülebilir olduğu bu ekonomi modelinde çevre ön plandadır. Bu yaklaşım sayesinde doğal kaynakların tüketimi ve atıkların üretimini en aza indirmek gibi amaçlar söz konusudur. Bu model ile ürünün hayat döngüsü boyunca kullanım süresini uzatmak, yeniden kullanımı ve geri dönüşümü teşvik etmek en temel hedefler arasındadır.
Döngüsel ekonominin temel ilkeleri ve bileşenleri bulunmaktadır. Bunlar aşağıdaki gibidir:
Döngüsellik oranı, sürdürülebilir kaynak yönetiminde önemli bir ölçüttür ve ekonomi içinde geri dönüştürülen, yeniden kullanılan veya tutulan malzemelerin yüzdesini ölçer.
Yüksek bir döngüsellik oranı, verimli kaynak kullanımını işaret eder ve çevresel koruma ile ekonomik sürdürülebilirlik için katkı sağlar. Döngüsellik oranını anlamak ve iyileştirmek, çevre dostu uygulamalar ve uzun vadeli sürdürülebilirlik hedefleyen işletmeler ve politika yapıcılar için hayati öneme sahiptir. Döngüsellik oranı, genel malzeme kullanımında geri dönüştürülen ve ekonomiye geri beslenen malzemenin payını ölçer - böylece birincil hammaddelerin çıkarılmasını azaltır.
Gösterge malzeme, fosil yakıt ve enerji ürünleri akışlarını içerir, ancak su akışlarını içermez.Döngüsellik oranı aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanabilir:
Döngüsellik Oranı = (Geri Dönüştürülen + Yeniden Kullanılan + Ekonomi İçinde Tutulan Malzemeler) / Toplam Malzeme Girişi
Türkiye Ulusal Döngüsel Ekonomi Eylem Planı (DEEP Projesi) kapsamında, Eurostat döngüsellik analiz metodoloji doğrultusunda Türkiye için döngüsellik hesaplarının yapılmasına yönelik ilk çalışmalar sonuçlanmıştır. Metodoloki Malzeme Akış Muhasebesi (MAM) yöntemiyle Türkiye Döngüsellik Oranı hesaplanmıştır. Hesaplamalar sonucunda Türkiye Taslak Ulusal Döngüsellik oranı %4,5 olarak belirlenmiştir.Ülkelere göre döngüsel ekonomi döngüsellik oranı değişkenlik göstermektedir. Avrupa Birliği döngüsellik oranı ortalaması 2022 yılına göre % 11,5 olarak hesaplanmıştır. Dünya Döngüsellik oranı ortalaması ise 2023 yılında %7,2 olarak hesaplanmıştır. Bu oran 2019 yılında % 9,1 iken, 2020 yılında ise % 8,6 olmuştur. Verilerden görüldüğü üzere Dünya Döngüsellik Oranı her yıl azalmaktadır.
Döngüsellik oranı hesaplamalarında, Malzeme Akış Muhasebesi Sankey Diyagramı ile gösterilmektedir.
Avrupa Birliği Döngüsel Ekonomi kavramını ilk olarak 2015 yılında 54 eylem planı ile gündemine almıştır. Döngüsel ekonomi modeli üzerinde çalışmalarına devam eden Avrupa Birliği, 2015 yılında yayınlamış olduğu 54 adet Döngüsel Ekonomi Eylem Planına (DEEP) 2022 yılında 35 adet yeni eylem maddesi ilave etmiştir. 2022 yılının mart ayına gelindiğinde Avrupa Birliği yetkili otoriteleri "Sürdürülebilir Ürün İnsiyatifi" ni yayınlanmıştır. Sürdürülebilir ürün insiyatifindeki amaç sürdürülebilriliğin Avrupa Birliği genelinde norm haline gelmesine katkı sağlamaktır. İnsiyatifin içeriğinde AB marketinde yer alan tüm ürünlerin hammadde kullanımı öncesi tasarımından ürünün son tüketimine ve atık oluncaya kadarki evrelerin çevre dostu, enerji verimli ve döngüsel olmasına vurgu yapılmış ve AB üye ülkeleri arasında ortak kurallar belirlenmiştir.
Avrupa Komisyonu bu amaçla Sürdürülebilir Ürünler İçin Eko Tasarım Direktifini taslağını oluşturmuş, direktif kapsamında yer alan ürünlere genişletme yapılarak gıda , yem ve medikal ürünler dışında tüm ürünlere uygulanması için kuralları belirlemişitir. Sürdürülebilir Ürünler İçin Eko Tasarım Direktifi ile detaylı bilgi ulaşabilirsiniz. Avrupa Birliği döngüsel eylem planı çalışmalarına yine Mart 2022 tarihinde Döngüsel Tekstil Eylem Planı, Yapı Malzemeleri Tüzük Taslağı ve Yeşil Geçişte Tüketicinin güçlendirilmesi mevzuatlarını yayınlanmıştır. Döngüsel Ekonomi Modeli için çalışmalarına devam eden Avrupa Parlamentosu Kasım 2022 tarihinde Avrupa Birliği Ambalaj ve Ambalaj Atıkları Revizyonunu, Mart 2023 te ise Ürünlerin Tamirine İlişkin Ortak Kurallar Direktif Taslağı ve Yeşil Beyanlar Direktif Taslağını, Temmuz 2023 tarihinde Avrupa Birliği Atık Sevkiyatı Tüzüğü yayınlamıştır.
Avrupa Parlamentosunun döngüsel ekonomi ile ilgili ard arda yayınladığı direktif ve tüzüklerin ardından Birlik Üyesi ülkeler, ülkeler bazında Ulusal Döngüsel Ekonomi Planları'nı yayınlamaya başlamışlardır. Ülkemizde de Türkiye Ulusal Döngüsel Ekonomi Eylem Planı (DEEP) hazırlık çalışmaları devam etmektedir.Türkiye ilk olarak 2021 yılında Ticaret Bakanlığı tarafından yayınlanan "Yeşil Mutabakat Eylem Planı" nda yer alan Sanayide Yeşil Dönüşümün Sağlanması ve Döngüsel Ekonominin Geliştirilmesi eylemi maddesinde yer almıştır. Bu eylem planı çalışmaları 2022 yılın Şubat ayında başlamış olup, 2024 yılının ikinci çeyreğinde son halinin yayınlanacağı Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği bakanlığı uzmanları tarafından bildirilmiştir. Ulusal Döngüsel Ekonomi eylem planında, mevzuat, altyapı, teknoloji ve inovasyon, kurumsal yapı ve iş birliği, finansman ve ekonomik araçlar başlıklarında eylemler belirlenecektir.
Ulusal Döngüsel Ekonomi Eylem Planı Stratejik hedefleri;
Proje, Türkiye'nin ekonomik yapısını dönüştürmeyi, kaynak verimliliğini artırmayı ve atık miktarını azaltmayı hedefler. Aynı zamanda, yenilikçi ve sürdürülebilir iş modellerinin geliştirilmesini teşvik ederek yeşil istihdam yaratmayı amaçlar.
Ulusal Döngüsel Ekonomi Projesi, ekonomik, çevresel ve sosyal boyutlarıyla sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına yönelik kapsamlı bir yaklaşım sunar. Bu proje, kaynakların daha etkin kullanımını teşvik ederek, atık miktarını azaltmayı ve ekonomik büyümeyi çevresel sürdürülebilirlikle uyumlu hale getirmeyi hedefler. Bu hedefler, gelecek nesiller için daha yeşil ve daha yaşanabilir bir dünya yaratma vizyonunu destekler.
Ulusal Döngüsel Ekonomi Projesi, çevresel, ekonomik ve toplumsal boyutlarıyla sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına yönelik kapsamlı bir yaklaşım sunar. Bu proje, kaynakların daha etkin kullanımını teşvik ederek, atık miktarını azaltmayı ve ekonomik büyümeyi çevresel sürdürülebilirlikle uyumlu hale getirmeyi hedefler. Beklenen faydalar, gelecek nesiller için daha yeşil ve daha yaşanabilir bir dünya yaratma vizyonunu destekler.
Proje, kamu ve özel sektör işbirliğiyle, yenilikçi teknolojilerin ve iş modellerinin desteklenmesi yoluyla uygulanır. Eğitim ve farkındalık programları, döngüsel ekonomi prensiplerinin yaygınlaştırılmasında önemli bir rol oynar. Ulusal Döngüsel Ekonomi Projesi, Türkiye'nin sürdürülebilir kalkınma hedeflerine ulaşmasında kritik bir adımdır. Bu proje, ekonomik, çevresel ve sosyal boyutlarıyla geleceğe yatırım yapmanın bir yolu olarak görülmelidir.